به گزارش نفت ساران ،اعضای این کمیسیون از نمایندگان واحدهای مختلف شرکت، به منظور بررسی موضوع و وضع مقررات انتخاب شدند. این کمیسیون بعدها زیر عنوان «ارزشیابی و تشخیص اسناد و اوراق زاید و قابل امحا» تغییر نام پیدا کرد و در جلسه ۹ دی ۱۳۵۱، بر عملی‌شدن این دو دستور تأکید کرد:

۱- امحای اوراق و اسناد مربوط به دعاوی له یا علیه شرکت ملی نفت ایران و شرکت‌های فرعی و وابسته و واحدهای تابعه آن شرکت‌ها، قبل از صدور احکام نهایی از مراجع صلاحیتدار و اجرای کامل آن احکام و تسویه حساب قطعی ممنوع است.

۲- امحای اوراق و اسناد راکد به هر حال موکول است به حصول اطمینان کمیسیون از اینکه اوراق و اسناد مزبور فاقد هر گونه ارزش اداری، مالی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی می‌باشد.

در سال ۱۳۷۵ و در اجرای بند (ز) ماده ۳۵ اساسنامه شرکت ملی نفت ایران دستورالعملی با عنوان «ارزشیابی اسناد و مدارک» تصویب گردید و در پی آن، روش اجرایی این دستورالعمل نیز ابلاغ شد. در مقدمه این دستورالعمل چنین آمده است: «به منظور جلوگیری از تراکم تدریجی اسناد و مدارک، پرونده‌ها، اوراق زاید و راکد، استفاده بهینه از فضای اداری و همچنین، صرفه‌جویی در تخصیص جا و مکان و … این دستورالعمل تصویب و کمیسیونی متشکل از نمایندگان مطلع و تام‌الاختیار شرکت‌ها، مدیریت‌ها، واحدهای ستادی مستقل شامل امور حقوقی، بازرسی، حسابرسی داخلی، دبیرخانه و حراست تعیین و معرفی می‌گردد تا اهداف ذکر شده را به مرحله اجرا درآوردند.»

اما موضوع بسیار مهمی که تا همین اواخر مغفول مانده بود، عدم وجود تشکیلاتی در سطح وزارت نفت بود که اسناد و مدارک را نه از دیدگاه امحا و یا اداری، بلکه از منظر تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بنگرد؛ چه بسا به دلیل فقدان چنین تشکیلاتی در سال‌های گذشته، اسناد مهمی که در ابتدا با نگاهی سطحی و غیرکارشناسانه، بی‌ارزش و زاید تلقی می‌شد، در چرخه امحا قرار گرفته و به کارخانه‌های خمیرسازی کاغذ سپرده شده بود. از این رو، به موازات دستور وزیر محترم نفت در سال ۱۳۹۲، در خصوص راه‌اندازی موزه‌های صنعت نفت، خوشبختانه اسناد صنعت نفت نیز مورد توجه قرار گرفت و اکنون با بهره‌گیری از تجارب مدیران، کارشناسان و صاحبنظران حوزه اسناد کشور، در حال گردآوری، ساماندهی، بازیابی و احیای اسناد در سطح وزارت نفت و شرکت‌های اصلی و فرعی می‌باشد.

قدمت، تک‌نسخه بودن و داشتن اطلاعات تاریخی و یا ارائه مطالبی درباره رویدادهای مهم از جمله ویژگی‌های اسنادی است که در گنجینه موزه‌ها و اسناد صنعت نفت ایران نگهداری می‌شود؛ اسناد و مدارک مکتوب و نوشتاری همچون قراردادها، مقاوله‌نامه‌ها، تفاهم‌نامه‌ها و مانند آن، اسناد مربوط به مقامات و کارمندان ارشد صنعت نفت (مانند عزل و نصب‌ها، ارتقا، دستورات خاص و …)، اسناد و مکاتبات حاوی تصمیمات مهم و تاریخی، مکاتبات متقابل با سایر وزارتخانه‌ها و دیگر نهادهای داخلی و خارجی، سربرگ‌های دوره‌های مختلف، نقشه‌ها، مهرها، نمودارهای فنی و سازمانی و مانند آن، اسناد مالی و اسناد تأییدشده پروژه‌های صنعت نفت، کتاب‌های حوزه مطالعات تاریخی نفت و گاز، نشریات قدیمی نفت، عکس‌ها، فیلم‌ها، گزارش‌های خبری صنعت نفت و تابلوها و آثار هنری مرتبط با صنعت نفت، در گروه منابع سندی و تاریخی مورد نظر مرکز اسناد صنعت نفت ایران قرار دارد.

احتمالاً اسناد صنعت نفت در سه مقطع تاریخی امحا و یا از دسترس خارج شده است:

۱- در زمان ملی‌شدن صنعت نفت و خروج انگلیسی‌ها از کشور که اسناد مهم نفتی توسط آنان تاراج شد.

۲- در پی پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ خورشیدی)، اسناد نفتی مهمی در اختیار اعضای کنسرسیوم بود که به نظر می‌رسد توسط آنان از کشور خارج شده است. همچنین، بسیاری از اسناد در جریان اغتشاش‌ها و اعتصاب‌های روزهای پیش از پیروزی انقلاب، امحا گردید.

۳- با وقوع جنگ تحمیلی و قرار گرفتن مناطق نفت‌خیز جنوب در معرض بمباران و تخریب، بسیاری از اسناد نیز از بین رفت.

در این میان، با توجه به دستور وزیر محترم نفت، مبنی بر ایجاد موزه‌ها و گردآوری اسناد صنعت نفت، مأموریت و رسالت این مرکز، بازیابی، استخراج و ابلاغ شاخصه‌های ابقا و یا امحای اسناد در مجموعه صنعت نفت، گردآوری، طبقه‌بندی، احیا و ترمیم اسناد نفت و سپس، آماده‌سازی آنها جهت انجام پژوهش‌های تاریخی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی توسط نویسندگان، پژوهشگران و علاقمندان این حوزه، همکاری با کمیسیون‌های ارزشیابی اسناد نفت در سطح وزارتخانه و ۴ شرکت اصلی و شرکت‌های تابعه به منظور شناسایی اسناد ابقایی و یا امحایی و سرانجام، با در نظر گرفتن شرایط فنی و شاخصه‌های علمی، تدوین مقررات تکمیلی جهت ایجاد آرشیوهای جاری و راکد در مجموعه صنعت نفت می‌باشد.

با این توصیف، مرکز اسناد به عنوان عضوی مهم از خانواده بزرگ صنعت نفت، پاسدار و نگاهبان هویت، تجربه و در بیان دقیق‌تر، تاریخ صنعت نفت ایران می‌باشد؛ آن‌گونه که اکنون بخشی از مجموعه‌های ارزشمند اسنادی و موزه‌ای – توسط پیشگسوتان این صنعت و یا مراکز اداری و آرشیوی- به مأمن و جایگاه اصلی آن، یعنی گنجینه موزه‌ها و اسناد نفت سپرده شده است.

این مرکز دارای ۶ بخش مهم می‌باشد:

الف- اسناد (گنجینه اسناد مکتوب)

در این بخش، اسناد و مدارک مکتوب صنعت نفت که از منابع مختلف گردآوری شده است، آرشیو و نگهداری می‌شود. با توجه به بندهای ۲ و ۳ بخشنامه مقام عالی وزارت به شماره ۱۸۹۹۴۴-۱/۲۸ مورخ ۲۶/۴/۱۳۹۳ و نامه شماره ۴۳/۵۰۵۵۳۷ مورخ ۲۷/۱/۱۳۹۳ معاون وزیر و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران مبنی بر همکاری‌های مستمر کلیه واحدهای تابعه با مسئولان و کارشناسان موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت به منظور گردآوری اشیا و اسناد، تا کنون (مهر ۱۳۹۴) همکاران مرکز اسناد پیگیری‌های مکرری به منظور برگزاری نشست‌ها و جلسات شناسایی و بازدید از اسناد ارزشمند بخش‌های مختلف صنعت نفت اعم از مکاتبه با مدیریت شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب، اداره کل حراست وزارت نفت، شرکت مدیریت اکتشاف، شرکت ملی گاز ایران، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و شرکت نفت فلات قاره ایران و دفتر وزارتی انجام گرفته است.

این اسناد پس از شناسایی، گردآوری و ثبت در دفتر امین اسناد توسط کارشناسان این بخش، در گنجینه آرشیو شده، سپس در اختیار بخش مرمت قرار می‌گیرد تا پس از بررسی‌های لازم، آسیب‌شناسی و مرمت شوند.

نمونه هایی از اسناد

ب- بخش مرمت آسیب‌شناسی

بی‌تردید، بخش مهمی از این اسناد (در همه انواع خود؛ دیداری – شنیداری و …)، به دلایل مختلفی از جمله قدمت و شرایط نامناسب نگهداری و آلودگی‌های محیطی (دما، رطوبت، نور، گازهای آلاینده و …) در معرض آسیب قرار گرفته است، بنابراین، واحد آسیب‌شناسی و مرمت از مهم‌ترین بخش‌های زیرمجموعه مرکز اسناد به شمار می‌آید. کارشناسان مجرب این بخش با انجام آسیب‌شناسی، ضدعفونی و گردگیری، شرایط حفاظت و نگهداری از اسناد را مهیا می‌کنند. اکنون، با معرفی اجمالی این بخش بیشتر آشنا می‌شویم.

به‌طور کلی، مرمت اسناد کاغذی، به مجموعه عملیاتی اطلاق می‌شود که با هدف کاهش فرسودگی اثر و در نهایت، پایداری بلندمدت آن بینجامد. اعمال روش‌های علمی و اصول درمان، مرمت، استحکام‌بخشی و سرانجام، نگهداری صحیح سند، در حفاظت بلندمدت آن مؤثر خواهد بود. بخشی از این مراحل شامل درمان، مرمت و استحکام‌بخشی، صرفاً توسط حفاظتگران آثار کاغذی – که در واقع شاخص‌ترین و اجرایی‌ترین امر حفاظتی این آثار را دربر می‌گیرد- با رعایت اصول صحیح انبارکردن، حمل‌ونقل و جابه‌جایی آثار و ایمن‌سازی محیط صورت می‌پذیرد و در نهایت، نحوه صحیح نمایش این آثار توسط جمعداران اموال فرهنگی، موزه‌داران، کتابداران، مسئولان آرشیوها و… به سهولت ممکن خواهد شد.

از آنجا که اسناد و مدارک این مرکز دارای قدمت طولانی و از میراث ماندگار تاریخی است و دچار آسیب‌های شدید فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک شده است، می‌بایست به سرعت با اقداماتی همچون ضدعفونی و گردگیری، حذف اسیدیته، ترمیم و ساپورت، مقاومت کاغذ افزایش یابد. پس، در این مرحله، می‌توان اسناد و مدارک مذکور را از نظر نوع آسیب و قدمت به این ترتیب در الویت ترمیم قرار داد:

۱- ضدعفونی آثار آلوده

۲- آثاری که نیاز مبرم به گردگیری و اسیدزدایی دارد

۳- استحکام‌بخشی اسناد به دلایل آسیب‌های بیرونی و درونی اسناد

۴- سمپاشی محیط قبل از چیدمان اسناد در آرشیو

به‌طور کلی آسیب‌شناسی و مرمت به سه بخش عمده تقسیم می‌شود:

۱- بخش ضدعفونی و تنظیف: این بخش، وظیفه پاکسازی اسناد و کتب از آلودگی‌ها و سترون‌کردن آنها را به عهده دارد که در واقع، می‌توان همان مرحله حفظ بهداشت در علوم پزشکی را برای آن در نظر گرفت. عمل پاکسازی قسمت‌های آسیب‌دیده و رفع عوامل بیماری‌زا در اسناد و نیز تا حد زیادی، واکسیناسیون در برابر عوامل آلاینده بعدی در این بخش انجام می‌گیرد. در مواردی نیز حتی پس از انجام مراحل ضدعفونی، اسناد آسیب‌دیده می‌بایست پس از سترون‌شدن، مدتی را در اتاق‌های قرنطینه قرار گیرند تا موادی که به منظور ضدعفونی و آفت‌زدایی بدان آغشته شده‌اند، از درون آنها خارج شود. همچنین، طی بازدیدهایی که از مخازن اسناد و کتب توسط کارشناسان آسیب‌شناسی به عمل می‌آید، اسناد آسیب‌دیده و بیمار جداسازی می‌شود و عمل قرنطینه در مورد آنها نیز صورت می‌گیرد تا بدین‌ترتیب، بیماری به سایر اسناد و کتب سرایت نکند.

اگر اقداماتی که برای حفاظت و نگهداری اسناد صورت می‌گیرد کافی و مداوم نباشد، احتمال بروز آلودگی‌‎های مختلف از جمله عوامل بیولوژیکی بر روی سند بسیار است. بنابراین، می‌بایست روش‌های صحیح و بی‌خطر برای نیل به اهداف حفاظتی دنبال شود. یکی از عملیات ضروری بر روی اسنادی که حائز اهمیت شناخته شده‌اند و بنابراین بایستی در آرشیو نگهداری شوند، تنظیف و ضدعفونی است.

برای جلوگیری از انتقال آلودگی‌هایی که احتمالاً هر سند با خود به همراه دارد، قبل از ورود می‌بایست آن را برطرف کرد و سپس، مجوز ورود به آرشیو را صادر نمود و نیز اسنادی که از قبل در آرشیو نگهداری می‌شدند، به ترتیب باید مورد تنظیف و ضدعفونی قرار گیرند و پس از پاکسازی محل قرارگیری آنها، دوباره به آرشیو برگردانده شوند.

۲- آزمایشگاه تخصصی آسیب‌شناسی و اصلاح اسناد: زوال و فساد کاغذی که برای نگارش و چاپ در طی چند قرن گذشته به کار رفته است، امری کاملاً بدیهی می‌باشد. در موارد خاصی دیده شده است که کاغذ کتاب‌ها و اسنادی که هنوز مدت طولانی از عمرشان نگذشته نیز به زردی گراییده و شکننده شده است؛ این تغییرات به دلیل ترکیبات شیمیایی کاغذ و مرکب مصرفی صورت می‌گیرد و تا حد زیادی نیز زاییده شرایط نامطلوب مخازن و گنجینه‌هاست، زیرا در محیط زندگی انسان، آفت‌های متعددی وجود دارد که آن قسمت از اندیشه بشر را که بر روی اوراق متشکل از مواد گیاهی و یا حیوانی نقش بسته است، از بین می‌برند. بنابراین، نگهداری اسناد نه‌تنها مستلزم ایجاد شرایط مطلوب در محیط است، بلکه انجام روش‌های حفاظتی خاص نیز امری ضروری محسوب می‌گردد.

برای نیل به این هدف، واحد تخصصی ویژه‌ای که وظیفه کنترل و نظارت بر نگهداری اسناد در مخازن و نیز رفع آسیب‌های وارده را بر عهده دارد و تا حد امکان، با اعمال روش‌هایی، از آسیب‌های احتمالی آینده پیشگیری می‌کند، در مرکز اسناد صنعت نفت مستقر گردیده است.

با این توصیف، پس از انجام عمل ضدعفونی، اسناد به آزمایشگاه آسیب‌شناسی منتقل می‌شود تا کلیه عوامل بیولوژیکی و شیمیایی مخرب مورد بررسی قرار گیرد و تا حد امکان برطرف گردد – البته، در مواردی که به نمونه آلاینده نیاز باشد، قبل از ضدعفونی، عمل نمونه‌برداری و کشت انجام می‌شود. در واقع، این بخش، وظیفه تشخیص آسیب‌های وارده به اسناد از طریق مطالعه و پژوهش بر روی عوامل تأثیرگذار و نظارت بر روش نگهداری آنها را به عهده دارد.

عوامل بیولوژیکی شامل انواع قارچ‌ها، باکتری‌ها، حشرات و عوامل شیمیایی همچون مرمت‌های غیراصولی که بر روی اسناد اعمال شده است، لکه‌های ناشی از مواد مختلف بر روی اسناد و نیز تغییر ساختار شیمیایی کاغذ در اثر اسیدی‌شدن، از جمله مواردی است که در آزمایشگاه آسیب‌شناسی مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد و نسبت به برطرف‌کردن آن اقداماتی صورت می‌گیرد.

بازدیدهای ادواری از مخازن آرشیو و کنترل آلودگی اسناد و کتب در حیطه وظایف کارشناسان این آزمایشگاه می‌گنجد.

نمونه نقشه ترمیم‌شده موجود در گنجینه اسناد صنعت نفت

۳- مرمت فیزیکی: آسیب‌هایی که بر اسناد و مدارک وارد می‌شود، درونی و یا بیرونی است. آسیب‌های درونی به دلیل استفاده از خمیرهای مکانیکی است که از قرن ۱۸ میلادی به بعد در ساخت کاغذ به کار برده شد؛ در این شرایط، کاغذ به سرعت دچار سستی و تردی می‌شود و به مرور با ایجاد شکاف‌هایی در میان تار و پود الیاف و از بین رفتن آهار اصلی کاغذ، افزایش آهار و حذف ضایعات اسیدی و استحکام‌بخشی دوباره آن شرورت می‌یابد. آسیب‌های بیرونی (شرایط محیطی) وارده بر اسناد و مدارک باعث ایجاد پارگی، پوسیدگی و… می‌گردد. در بخش مرمت فیزیکی با استفاده از کاغذهای تیشو در گرم‌ها و مقادیر مختلف و چسب سلولزی، ساپورت و ترمیم می‌شود.

با این توصیف، آسوده‌خاطریم که تاریخ مستند صنعت نفت ایران، در کمال امنیت و با رعایت استانداردهای آسیب‌شناسی و مرمت، در این مرکز محفوظ و آرشیو می‌گردد.

پ- بخش دیداری و شنیداری

در این بخش، اسناد تصویری، همچون فیلم، عکس، اسلاید، نگاتیو، کنتاکت و… آرشیو شده است. طی مدت شکل‌گیری موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت، شمار ارزشمندی از عکس‌ها همراه با نسخه‌های دیجیتال آن، فایل‌هایی از اسلاید، نگاتیو و کنتاکت، نوار کاست، انواعی از فیلم‌های حلقه‌ای، VHS و یومانیک، CD و.. توسط کارشناسان اسناد در این بخش شناسایی، گردآوری، ساماندهی و آرشیو شده است.

البته، مسئولان و کارشناسان مرکز اسناد همچنان در جهت شناسایی مجموعه فیلم‌ها، عکس‌ها و سایر اقلام صوتی و تصویری، با شرکت‌ها و ادارات تابعه وزارت نفت درحال مکاتبه و شناسایی آرشیوهای مرتبط هستند.

بخش دیداری-شنیداری؛ گنجینه عکس، فیلم، اسلاید و…

ت- نشریات و کتابخانه

کتب و نشریات مرتبط با تاریخ نفت نیز از اسناد و مدارک مهمی است که بخشی از مرکز اسناد را به خود اختصاص داده است. در این بخش، مجموعه‌ای از کتب غالباً تاریخی نفت آرشیو شده است و همچنین، مجموعه‌ای از نشریات قدیمی که در داخل شرکت ملی نفت ایران چاپ می‌شد و اطلاعات ارزشمندی از گزارش‌ها و وقایع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و صنعتی نفت را دربر دارد.

مسئولان مرکز اسناد و کارشناسان این بخش، همواره به منظور هرچه کامل‌تر شدن منابع کتابخانه‌ای جهت سهولت دسترسی پژوهشگران به منابع تحقیقی و نیز اغنای هرچه بیشتر آرشیو نشریات به عنوان بخش مهمی از اسناد تاریخ صنعت نفت، تلاش مستمری در شناسایی و گردآوری این منابع مبذول می‌دارند.

ث- تاریخ شفاهی

ضبط و ثبت خاطرات شخصیت‌ها، مدیران ارشد، کارکنان و کارگران نفتی، استخراج هر داده و نوشته‌ای از افراد مؤثر در جریان‌های تاریخ صنعت نفت که در منابع درج شده است، مهم‌ترین وظیفه این بخش از مرکز اسناد صنعت نفت می‌باشد. طی مدت شکل‌گیری موزه‌ها و اسناد صنعت نفت، شناسایی افرادی که می‌بایست مورد مصاحبه قرار گیرند و نیز گردآوری منابع نوشتاری تاریخ شفاهی مرتبط با صنعت نفت، انجام مصاحبه با تعدادی از کارکنان پیشکسوت صنعت نفت، پیاده‌سازی، تنظیم و آرشیو داده‌ها در این بخش صورت گرفته و درحال انجام است. این بخش تاکنون مصاحبه‌هایی با وزرا و مدیرانی چون علی‌اکبر معین‌فر، سید حسن سادات و … انجام داده است.

ث- رسانه

واحد رسانه، وظیفه دارد درباره عملکرد مسئولان و کارشناسان موزه‌ها و اسناد صنعت نفت در رابطه با روند شناسایی، گردآوری و یا ثبت اسناد و اشیای موزه‌ای صنعت نفت در نشریات نفتی به‌ویژه مجله مشعل و نیز سایت موزه‌ها و اسناد صنعت نفت ایران اطلاع‌رسانی کند. جز این، ضمن آشنایی اقشار مختلف اجتماع و کارکنان صنعت نفت با تاریخ این صنعت و نیز منابع آرشیوی، بر شناسایی اهمیت جایگاه اسناد و اشیای مرتبط با آن تأکید می‌کند.

به بیان دیگر، این واحد با درج مطالبی درباره عملکرد مسئولان و کارشناسان موزه‌ها و اسناد صنعت نفت ایران، سعی دارد زوایای تاریخ صنعت نفت را از میانه اسناد و اشیای شناسایی و گردآوری‌شده در مرکز به نمایش گذارده و درباره آن اطلاع‌رسانی کند. بنابراین، چاپ گزارش‌ها و اخبار مرکز، معرفی اسناد و اشیای نویافته و… در سایت موزه‌ها و اسناد صنعت نفت و مجله مشعل، مهم‌ترین بخش از فعالیت واحد رسانه است. آن‌گونه که تا کنون مطالب متنوع مرتبط و نیز تصاویری از اسناد (همراه با شناسنامه و توضیحات) را در سایت موزه‌ها و اسناد و نیز چندین شماره از مجله مشعل چاپ و منتشر کرده است.

اکنون شماری از منابع آرشیوی اسناد همچون نشریات، اسناد اهدایی، اسناد انتقالی مناطق نفت‌خیز و… توسط بخش رسانه در ویترین ساختمان مرکزی وزارتخانه به نمایش درآمده است. همچنین، بخش رسانه در راستای ایجاد تعامل موزه‌ها و مرکز اسناد با دیگر شرکت‌های تابعه وزارت نفت در جنبه‌های نمایش اسناد و مدارک تاریخی صنعت، وظیفه همکاری دارد که البته به‌تازگی به منظور برپایی نمایشگاه و همایش ۵۰سالگی تأسیس شرکت ملی گاز با این شرکت همکاری و هماهنگی‌های لازم بخش‌های اسناد، دیداری و شنیداری و نشریات مرکز اسناد صورت گرفته است.